آیه 31 سوره لقمان

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (31)

«1» توحيد المفضل، چ عربى ص 129- 128. (طبع سوم- مكتبة الداورى قم)

جلد 10 - صفحه 364

بعد از آن استشهاد ديگر فرمايد بر كمال قدرت و حكمت و شمول انعام خود:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ‌: آيا نديدى و علم ندارى قدرت مطلقه را كه بدرستى كه كشتى، تَجْرِي فِي الْبَحْرِ: جريان مى‌شود در دريا، بِنِعْمَتِ اللَّهِ‌: به منت و احسان خداى تعالى در تهيه اسباب آن، چه آن را بر روى آب نگه مى‌دارد و باد را براى حركت آن مى‌فرستد و اين محض انعام و افضال او است بر بندگان.

لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ‌: بنمايد و نشان دهد شما را بعض از دلائل قدرت خود را در حركت كشتى بوسيله بادها و برخى از عجائب خلقت خود را در دريا. إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ‌: بدرستى كه در جريان كشتى و دريا هر آينه نشانه‌هاست بر شمول قدرت و كمال حكمت و وفور نعمت حضرت عزت. لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ: براى هر صبر كننده بر بلاها و مشاقّ تكليف، شكر كننده بر نعمتها و سپاسدار منعم حقيقى. و نزد بعضى مراد از «صبّار شكور» مؤمنين هستند، چه در حديث وارد شده ايمان دو نصف است: نصف آن صبر و نصف آن شكر مى‌باشد «1».

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (31) وَ إِذا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ (32) يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (33) إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ (34)

ترجمه‌

آيا نديدى كه كشتى ميرود در دريا بعنايت خدا تا بنماياند بشما از آيتهايش همانا در اين هر آينه آيتها است براى هر صبر كننده شكرگزار

و چون فرو گيرد آنان را موجى مانند سايبانهائى ميخوانند خدا را با آنكه‌

جلد 4 صفحه 283

خالص كنندگانند براى او دين را پس چون برهاند آنان را بسوى خشكى پس بعضى از آنها در حدّ اعتدال باقى بمانند و انكار نميكند آيتهاى ما را مگر هر مكر و غدر كننده ناسپاس‌

اى مردمان بپرهيزيد از پروردگارتان و بترسيد از روزى كه اداء نكند پدرى از فرزندش و نه فرزندى او اداء كننده است از پدرش چيزى همانا وعده خدا راست است پس نبايد فريب دهد البته شما را زندگانى دنيا و نبايد فريب دهد شما را بخدا آن فريب دهنده‌

همانا خدا نزدش علم روز قيامت است و فرو ميفرستد باران را و ميداند آنچه در رحمها است و نميدانند هيچ كس كه چه كسب ميكند فردا و نميداند هيج كس كه در كدام زمين ميميرد همانا خداوند داناى آگاه است.

تفسير

خداوند منّان در مقام بيان قدرت و تعداد نعمت خود متذكر نموده است بنى آدم را بكشتى كه جارى ميشود در دريا بوسيله باد و بادبان و ساير لوازم كشتيرانى كه همه از نعم الهيّه است براى ارائه دادن به بندگان علائم وجود و قدرت و رحمت خود را از عجائب مخلوقات بحر و سير كشتى باراده ناخدا بخواست خدا و عنايات بى‌پايان او در نگهدارى آن از خطرات و رساندن اهلش را بساحل مراد ولى كسانى متوجّه باين معانى ميشوند و از ثمرات آن بهره‌مند ميگردند كه صابر بر بلا و شاكر بر نعمت باشند و در مواقع خطر صبر نمايند و بعد از نجات شكر كنند خلاصه آنكه مؤمن و بين خوف و رجاء باشند و مؤثر در وجود را جز خدا ندانند در مجمع نقل نموده كه ايمان دو نيمه است نيمى از آن صبر و نيمى شكر است و وقتى كه فرو گيرد اهل كشتى را موجى از امواج بى‌كران دريا كه در احاطه و ارتفاع و بزرگى مانند خيمه و ابر و كوهى سايه افكن شده ناچار بخوانند خدا را براى نجات خودشان از غرق با اخلاص در دين كه توجّه بخداى يگانه و قطع اميد از غير او است ولى بعد از نجات و وصول بساحل و حصول اطمينان بعضى از آنها بعدل و اقتصاد در طريق صلاح و سداد بر آيند و بعهديكه با خدا در دريا نمودند وفا كنند و تجاوز از حق ننمايند و بعض ديگر نقض عهد فطرى و خلف وعد بحرى نموده بحال كفر و شرك اوّلى خود بر گردند ولى منكر آيات وحدت و قدرت و رحمت خدا نشود مگر آنكس كه مكّار غدّار

جلد 4 صفحه 284

ناوفادار و بسيار نا شكرگزار باشد خصوصا بعد از فرجى كه خداوند بعد از چنين شدّتى باو داده چون ختر قبيح‌ترين غدر است و بعضى گفته‌اند مراد از صبّار شكور كسى است كه حبس كند نظر خود را در ملاحظه آيات خدا و صرف نمايد فكر خويش را در تصوير نعم الهى و شكر كند خدا را در برابر آنها و قمّى ره مقتصد را بصالح و ختّار را بخدّاع تفسير فرموده است و بايد مردم از مخالفت اوامر و نواهى الهى بپرهيزند و بترسند از روز كه اداء و روا نكند هيچ پدرى از فرزندش دينى و حاجتى را و هيچ فرزندى اداء و روا كننده نباشد از پدرش دينى و حاجتى را خلاصه آنكه در آنروز هر كس بفكر خويش است نه قوم و خويش و دوست و رفيق و كسى نميتواند از كسى دستگيرى كند مگر باراده و اذن الهى و لا يجزى از باب افعال نيز قرائت شده يعنى بى‌نياز نميكند احدى احدى را از چيزى و تبديل جمله فعليّه باسميّه و تغيير بعضى از الفاظ ظاهرا براى تفنّن در كلام و تأكيد مرام در ظرف تجدّد و حدوث بافاده ثبوت و دوام است و چنين روزى كه قيامت كبرى است خواهد آمد و همانا وعده خداوند حقّ و محقّق است و تخلّف پذير نيست پس نبايد زندگى محدود دنيا و لذائذ فانيه آن شما را فريب دهد و بخود مشغول و سر گرم نمايد و از نعيم نامحدود آخرت باز دارد و يا شيطان و نفس امّاره بسوء شما را مغرور بكرم خدا و وعده مغفرت و تحصيل وسائل آن در ظرف مهلت نمايد چون بسا باشد كه اجل برسد و مهلت از دست برود و معصيت بتدريج شخص را از قابليّت مغفرت بيندازد و موفق بتوبه نشود و بر حسب روايات متعدّده كه بطرق معتبره از ائمه هدى عليهم السلام نقل شده پنج علم است كه بطور تحقيق و تفصيل مخصوص بذات اقدس الهى است اوّل علم بوقت قيامت كبرى است دوم علم بوقت نزول باران و محلّ آن سوم علم بذكور و اناث بودن طفل در رحم مادر و خوشگلى و زشتى و سخاوت و بخل و سعادت و شقاوت و جهنّمى و بهشتى بودن او چنانچه در نهج البلاغه است چهارم علم بآنكه شخص در آتيه چكار ميكند از خير و شرّ و چه بدست مى‌آورد از مال و ثروت پنجم علم بآنكه در چه سرزمينى خواهد مرد و اينكه فرموده‌اند بطور تحقيق و تفصيل نميداند جز خدا شايد براى آن باشد كه گاهى اين علوم از خدا افاضه ميشود باولياء ولى نه در همه وقت و همه جا و

جلد 4 صفحه 285

بدون تغيير و بداء و خداوند عالم بتمام اشياء است و آگاه از ظاهر و باطن آنها اختصاص باين امور ندارد در ثواب الاعمال و مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه كسيكه تلاوت نمايد سوره لقمان را در شب خداوند ملائكه را موكّل او فرمايد كه حفظ نمايند او را از شيطان و لشگريانش تا صبح و چون در روز تلاوت نمايد ملائكه حفظ نمايند او را از آنملعون و اعوانش تا شام خداوند توفيق عنايت فرمايد انشاء اللّه تعالى.

جلد 4 صفحه 286

أَ لَم‌ تَرَ أَن‌َّ الفُلك‌َ تَجرِي‌ فِي‌ البَحرِ بِنِعمَت‌ِ اللّه‌ِ لِيُرِيَكُم‌ مِن‌ آياتِه‌ِ إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِكُل‌ِّ صَبّارٍ شَكُورٍ (31)

آيا نميبيني‌ اينكه‌ كشتيها ‌در‌ جريان‌ ميافتد ‌در‌ روي‌ دريا ‌به‌ نعمت‌ الهي‌ ‌براي‌ اينكه‌ بشما نشان‌ دهد ‌از‌ آيات‌ ‌خود‌ محققا ‌در‌ ‌اينکه‌ تفضل‌ ‌هر‌ آينه‌ آيات‌ و دلالاتيست‌ ‌براي‌ ‌هر‌ كس‌ ‌که‌ بسيار صبر دارد و بسيار شكرگزار ‌است‌.

يكي‌ ‌از‌ قدرتهاي‌ الهي‌ اينست‌ ‌که‌ آب‌ ‌با‌ اينكه‌ ‌در‌ كمال‌ لينت‌ هست‌ اشياء مجوفه‌ ‌را‌ روي‌ ‌خود‌ نگهميدارد و فرو نميبرد بالاخص‌ چوب‌ ‌را‌ ‌که‌ كشتيهاي‌ ‌با‌ عظمت‌ ‌را‌ روي‌ ‌خود‌ نگهميدارد ‌با‌ اينكه‌ امتعه‌ و اشخاص‌ ‌در‌ ‌او‌ بسيار ‌است‌ و خداوند رياح‌ ‌را‌ ميفرستد ‌که‌ ‌اينکه‌ كشتيها ‌را‌ ‌از‌ بندري‌ ‌به‌ بندر ديگر جريان‌ ميدهد و ‌اينکه‌ يك‌ نعمت‌ بزرگيست‌ ‌که‌ ‌خدا‌ ‌به‌ بندگانش‌ تفضل‌ فرموده‌ و ‌در‌ ‌اينکه‌، سير و حركت‌ عجايب‌ مخلوقات‌ دريايي‌ ‌را‌ مشاهده‌ ميكنند و ‌خود‌ ‌را‌ بمقصود و منظور ‌خود‌ ميرسانند و استفادات‌ زياد ميكنند و منافع‌ زيادي‌ بدست‌ ميآورند و ‌از‌ فوائد مملكتي‌ و صقعي‌ بمملكت‌ ديگر و صقع‌ ديگر ميرسانند لذا ميفرمايد:

أَ لَم‌ تَرَ أَن‌َّ الفُلك‌َ تَجرِي‌ فِي‌ البَحرِ بِنِعمَت‌ِ اللّه‌ِ لكن‌ كيست‌ قدر دان‌ ‌اينکه‌ نعمت‌ ‌باشد‌ و ‌اينکه‌ امور ‌را‌ مستند بطبيعت‌ نداند.

لِيُرِيَكُم‌ مِن‌ آياتِه‌ِ ‌از‌ ارتباط ممالك‌ ‌به‌ يكديگر و ببلاد بعيده‌ ‌که‌ طريق‌ خشكي‌ ندارد، آشنا شدن‌.

إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِكُل‌ِّ صَبّارٍ شَكُورٍ انسان‌ ‌در‌ دنيا ‌بين‌ اصبعي‌ الرحمن‌ ‌است‌ يك‌ روز مبتلي‌ و يك‌ روز متنعم‌، بلاء و نعمت‌ مقرون‌ يكديگرند و ‌هر‌ دو موافق‌ حكمت‌ و مصلحت‌ ‌است‌ شخص‌ مؤمن‌ بايد ‌در‌ بلا صبر كند و ‌در‌ نعمت‌ شكرگزار ‌باشد‌ و مكرر بيان‌ ‌شده‌ ‌که‌ صبر سه‌ قسم‌ ‌است‌: صبر ‌در‌ بليات‌ و مصائب‌، صبر ‌بر‌ مشاق‌ عبادات‌، صبر ‌بر‌ ترك‌ شهوات‌ نفسانيه‌ و گفتيم‌ حديثي‌ ‌را‌ ‌که‌ فرمود

«الصبر ‌من‌ الايمان‌ بمنزلة الرأس‌ ‌من‌ الجسد فمن‌ ‌لا‌ صبر ‌له‌ ‌لا‌ ايمان‌ ‌له‌»

و نيز گفتيم‌ ‌که‌ شكر ‌هم‌ مراتبي‌ دارد: اولا بداند ‌اينکه‌ نعمت‌ ‌از‌ جانب‌ ‌خدا‌ ‌است‌، و ثانيا ‌از‌ راه‌ تفضل‌ ‌است‌ نه‌ استحقاق‌، و ثالثا صرف‌ كند ‌در‌ آنچه‌ منظور حق‌ ‌است‌، و رابعا ‌در‌ مقابل‌ ‌آن‌ عملي‌ انجام‌ دهد ‌که‌

جلد 14 - صفحه 439

مرضي‌ ‌او‌ ‌باشد‌.

]

(آیه 31)- در این آیه سخن از دلیل نظم به میان می‌آید، و در آیه بعد سخن از توحید فطری است و مجموعا بحثهایی را که در آیات قبل آمد تکمیل می‌کند.

می‌گوید: «آیا ندیدی کشتیها بر (صفحه) دریاها به فرمان خدا، و به (برکت) نعمت او حرکت می‌کنند»؟! (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ).

هدف این است: «تا بخشی از آیاتش را به شما نشان دهد» (لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیاتِهِ).

آری «در اینها نشانه‌هایی است برای کسانی که بسیار شکیبا و شکر گزارند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ).

بدون شک حرکت کشتیها بر صفحه اقیانوسها نتیجه مجموعه‌ای از قوانین آفرینش است.